Bu yazımda lisansüstü eğitimde sıkça duyacağımız bilimsel araştırmalarda etik ilkeler, etik ihlaller ve etik dışı davranışlardan nasıl kaçınacağımızı yazacağım.
Bildiğiniz gibi etik, ahlaki davranış ile ilgilidir. İnsanlar çoğunlukla yaptığı davranışın etik olup olmadığını bilir ancak günümüzde normalleşen birçok etik dışı davranış kalıbı karşısında İnsanlar neyin etik olduğu konusunda kuşkuya düşebiliyor. Bu yüzden sınırların kesin çizilmesi gerekiyor.
Bilimsel araştırma yapan ve yayınlayan bir araştırmacı veri toplarken, analiz ederken, yazarken, yayınlarken her aşamada dürüst ve dikkatli olmalıdır. Analiz sonuçlarını şeffaf bir biçimde paylaşmalıdır. Bunu yaparken kişilerin haklarını da korumalıdır. Örneğin gerekiyorsa etik kurul izni almalı, izin alınmış dahi olsa deneklerinin de rızasını almalı ve ne yaptığını açıkça anlatmalıdır. Denekler, neye rıza gösterdiğini ve bunun sonuçlarını bilmelidir. Ayrıca başta verilen rızanın her aşamada geri alınabileceğini de bilmelidir. Bunun için saygı ve güven ortamı oluşması gerekir.
Yazarken de dikkat edilmesi gereken noktalar vardır mesela yararlandığınız, esinlendiğiniz vs kaynakların mutlaka kaynaklarda yer alması gerekir. Başkasının fikrini veya cümlesini kendiniz bulmuş gibi yazamazsınız. İntihal programı bunu belirleyemese bile ileride farkedilebilir ve bunun hukuki sonuçları ile yüzleşirsiniz. Mesela tezinizde aşırma yaptıysanız diplomanız bile iptal edilebilir.
Raporunuzu yazarken verileri, istediğiniz sonuçları çıkaracak şekilde çarpıtma, uymayan verileri silme, sadece fikrinizi destekleyen verileri kullanma da sahtecilik olarak tanımlanan etik dışı bir davranıştır. Ortaya çıkması zor olabilir ama bilim dünyasını yanıltarak dolaylı birçok zarara yol açar.
Bazı “araştırmacılar” da masada oturup uydurma veri üreterek makale yazabiliyor. Oldukça yaygın olduğunu düşünüyorum. Sırf hızla yükselmek için veya emek harcamamak için yapılan bir ihlal. Bilimin dolandırıcılık versiyonu diyebiliriz.
Üstteki ihlallerin zaten etik dışı olduğunu sezgisel olarak bilirsiniz. Ama özellikle yeni başlamış bazı öğrencilerin farkında olmadığı bir ihlal türü daha var. Yeniden yayın yapma. Mesela yapılan bir çalışmayı iki dergiye birden göndermek. Çifte yayın yapma. Aynı makalenin veya bir makalenin bir kısmının veya aynı çalışmanın ikiye bölünerek farklı dergilere gönderilmesi de ihlaldir. Üstelik hemen farkedilir. Bildiri yapmışsanız ve sonradan makale olarak yayınlıyorsanız şu konferansta sunulmuştur diye belirtmeniz gerekir. Veya tezinizin makalesini yazdıysanız hangi tezden alındığını yazarsınız.
Bir diğer ihlal türü de aşırmacılıktır. Yani bir yayını olduğu gibi veya bir kısmını alıp kendinizin gibi yazmak. Kopyala-yapıştır yani. Bunu ancak alıntı şeklinde verirseniz aşırma olmaz. Yani cümle içinde “tırnak” içinde; paragraf ise italik, biraz içte vs gibi yöntemlerle ve nereden aldığınızı metin içinde göstererek yazmanız gerekir. Üstelik alıntınızın kaynaklarını kendiniz okumuş gibi kaynaklarınıza ekleyemezsiniz. Siz sadece kendi okuduğunuz kaynaklarınızı kullanırsınız. Ama öğrencilerde bazen kopyala yapıştır ile sayfalar dolusu ödev hazırlandığını ve bunun etik dışı olduğunun dahi farkında olunmadığını görüyorum. Yayınlamadıkça pek sorun olmaz tabi ama böyle alışmamak lazım bence. Çünkü ileride kendi cümlelerinizi kurarken çok zorlanırsınız.
Bir diğer ihlal türü de haksız yazarlıktır. Yani makaleyi kendiniz veya arkadaşınızla yazdınız ama hocanız da kendi adını ekledi. Bu da ihlaldir. Çok şaşırarak böyle şeylere de şahit oluyoruz. Sen koskoca akademisyen olmuşsun öğrencinin acemi makalesine nasıl çöküyorsun. Ama katkıda bulunmuşsa ismini ekleyebilir hatta eklemelidir. Öğrencilere konu dağıtıp ödev yaptırıp ödevleri kitap olarak çıkartan hocaları da görüyoruz. Allah karşınıza hak bilen insanları çıkarsın. Ben bu ihlale hiç uğramadım ama uğrayanlara şahit oldum ne yazık ki.
İhlale neden olan bilgisizlik, hızla yükselme hırsı, vakit sıkıntısı vs olabilir. Bunun çaresi de bol okuma, disiplinli ve planlı çalışma olacaktır. Herkese başarılar ve iyi çalışmalar dilerim. Şu yönergeyi de okuyun lütfen. https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Kurumsal/mevzuat/bilimsel-arastirma-ve-etik-yonetmeligi.aspx
Bu yazının tüm hakları saklıdır. Adres ve kaynak göstermeden paylaşım yapanları lütfen bildiriniz.
lisansüstü eğitim rehberi 